VURAL BAHADIR BAYRIL’IN ŞİİRLERİNDE ŞARK İMGESİ
-MERSİN-
“Şair, aldırma! Bu asırda her şey ancak imalardan ibarettir!”
Köklü bir geleneğe sahip Türk şiiri, Doğu ve Batı kaynakları üzerine konumlanmış ve gelişim göstermiştir. Şiir, günümüzde değeri ve önemi azalan bir tür olsa da insanın anlam arayışının ve düşünce dünyasının ifade şekli olarak varlığını sürdürmektedir. Türk şiirinin gelişim evresinde 1980 sonrası şiiri ve şairleri dikkat çeker. Bâki Asiltürk, bu dönem şiirinin tek tip bir kuşak şiiri olarak değerlendirilemeyeceğini belirtir. Asiltürk’e göre 1980 kuşağı şairleri şiirde geleneksel birikimin önemine vurgu yapmış, en eskisinden en yenisine kadar Türk şiirine katkıda bulunmuş şairlerin eserlerinin göz ardı edilmemesi gerektiğini savunmuşlardır. Bu dönem şairleri arasında Tuğrul Tanyol, Haydar Ergülen, Enver Ercan, Lale Müldür, Osman Hakan A., İhsan Deniz, Oktay Taftalı, Ahmet Erhan, Metin Celal, Necat Çavuş, Seyhan Erözçelik, Şavkar Altınel, Salih Bolat, Metin Cengiz, Roni Margulies, Ali Günvar, Adnan Özer, Hüseyin Atlansoy, Vural Bahadır Bayrıl, Arif Ay, Sunay Akın, Küçük İskender ve Birhan Keskin’in isimlerini sayan Asiltürk; bu isimlerin Üç Çiçek, Yönelişler, Şiir Atı, Fanatik, Poetika, Broy, Sombahar gibi dergiler etrafında toplandığını ifade eder (Asiltürk, 2019:77). Hasan Bülent Kahraman ise, 1980 sonrası şiirdeki dönüşümün “Türkiye’nin moderniteyle girdiği hesaplaşma” (Kahraman, 2015:174) sonucu olduğunu ifade eder.
Vural Bahadır Bayrıl, 1980 Kuşağı Türk şiirinin temsilcileri arasında yer alan bir şairdir. Bâki Asiltürk, ‘Türk Şiirinde 1980 Kuşağı’ adlı incelemesinde kuşağın poetik yönelimleri üzerine yaptığı sınıflandırmada Bayrıl’ı “gelenekselci şiir” içerisinde konumlandırır. 1962 Manisa doğumlu olan şair 1986’da arkadaşlarıyla Şiir Atı Yayıncılık’ı kurar ve aynı yıl Şiir Atı dergisini çıkarır. ‘Melek Geçti’ (1992), ‘Şer Cisimler’ (2000), ‘Arzuda Tenhâ’ (2009), ‘Elmas Sıkıntı’ (2016), ‘Rosa das Rosas’ (2021) ve ‘Köksaplar’ (2024) şairin yayınlanan şiir kitaplarıdır. 1992 yılında ‘Melek Geçti’ ile Behçet Necatigil Şiir Ödülü’ne, 2000 yılında da ‘Şer Cisimler’ ile Türkiye Yazarlar Birliği’nin Şiir Kitabı Ödülü’ne layık görülür. “Şiir, Edebiyat, Sanat Yazıları, Yanıtlar, Açıklamalar, Konuşmalar” alt başlığıyla yayınlanan ‘Her Zaman Şair’ (2017) adlı deneme kitabında şairin düzyazıları yer alır. Hilal Karahan tarafından derlenen ve 22 yazının yer aldığı ‘Öteki Poetika’ (2011) ise Bayrıl şiiri üzerine yazıların yer aldığı bir inceleme kitabıdır.
* * * * *
Bir şairi ve şiirinin gelişimini anlayabilmek için o şairin beslendiği kaynakları, şiirinin bağlı olduğu dönemi ve gelenekle ilişkisini göz önünde bulundurmak gerekir. 1980 Kuşağı şairlerinden Vural Bahadır Bayrıl, kendinden önceki şiir geleneklerine bağlı poetik gelişim gösteren bir şairdir. Onun şiirlerinde gelenekle sıkı ilişki içerisinde bir şairin sesinin yanında Batı kaynaklarından da beslenen bir şairin sesini duyabiliriz. Bayrıl’ı “gelenekçi ve esoterik şiiri savunan bir şair” olarak niteleyen Bâki Asiltürk, Bayrıl şiirinin gelenekle olan ilişkisini şu sözlerle değerlendirir: “Bayrıl’ın şiiri yalnızca bugünkü zihin atmosferinin ışığında okunabilecek bir şiir değildir; onun şiirinin okuyucusu büyük ölçüde geleneksel birikimi önemseyen ‘öteki şairler’dir.” (Asiltürk, 2021:319) Bayrıl da kendisiyle yapılan bir söyleşide şiirini besleyen kaynakları şu şekilde ifade eder: “Gelenekçi şiir konusuna gelince… Bizde bu genellikle Divan şiirine atıfta bulunulmak için yapılır. Oysa benim şiirim birçok gelenekten beslenir: Mevlâna’ya, Fuzuli’ye, Nedim’e, Baki’ye baktığım kadar Baudelaire’e, Velaine’e, Heine’ye, Rilke’ye, Lorca’ya, Kavafis’e, Eliot’a, Elitis’e de bakmışımdır ben. Keza; Haiku’lara, Orta Çağ destanlarına, halk ozanlarına, Latin şiirine, İtalyan Rönesans şairlerine, Ortadoğu’nun eski şiirine de.” (Öztek, 2012:135) Emel Koşar ise Bayrıl’ın gelenekten faydalanırken metinlerarasılık yöntemini kullandığını ifade eder (Koşar, 2023:25).
TDK Türkçe Sözlük’te “zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey; hayal” olarak tanımlanan “imge”, sanatın pek çok alanında bir anlama sahip olduğu gibi edebiyat içerisinde de bir anlama sahiptir. İmge üzerine felsefe ve sanat dünyasında pek çok tanımlamalar yapılmış ve her tanımlama farklı algı biçimlerini beraberinde getirmiştir. Yeniden üretim biçimi olarak imge, bir algıyı temsil eder. Türk edebiyatı özelinde şiir türünde şairlerin şiirlerine imge olarak seçtiği kavramlardan biri de “Şark”tır. Şark, mekânsal boyutuyla “Doğu”yu temsil eden bir kavramdır. Bayrıl’ın şiir evrenin gelişiminde de “Şark” imgesi karşımıza çıkan imgelerden biridir. Bayrıl’ın şiirinde görülen “Şark” imgesi geleneksel ve modern unsurların iç içe geçtiği bir sentez özelliği taşır. Çünkü “Şark” bir mekân olmaktan öte, bir kültürü, ruh halini ve kendine özgü estetiği de temsil eder.
“Şiirler neden sırça kürelere benzer/ hep Şark’ta? Neden çakıp söner bazen/ okuyanda, harf heykellerinden/ taşan gâip bir ışık?.. Biliyorduk,/ cevaplar olsaydı biz olmazdık!” (Çit – Şer Cisimler)
“Çit” şiirinde, gelenekten beslenen bir şairin yaratmış olduğu imge dünyasında geleneği modernize etme eğilimi görülür. “Sırça (cam) küre” sihir ve büyüyü çağrıştıran bir semboldür. Şair, şiirinde Doğu’da şiirlerin sırça kürelere benzemesini sorgularken harfleri de ışık taşan heykeller olarak nitelendirir. Şair, felsefi bir bakış açısıyla kurduğu şiirinde cevapların olduğu bir yerde şairin de olmayacağını belirterek şiirini düşüncel boyuta taşır.
“(…) Arzu tenden ücra… Kayıp gidiyor elimizden/ usulca. Şark, o hülyalı fesleğen. Şerhâ/ ipek sesini çocukluğa serpen anne/ imgemiz!” (Ödünç Almak – Şer Cisimler)
“Ödünç Almak” şiirinde, “Şark”ı hülyalı bir fesleğene benzetir şair. Fesleğen, klasik Türk şiirinde karşılaşılan imgelerden biridir. Bayrıl, bu şiirinde kurduğu “Şark” imgesini “fesleğen” ve “anne” imgeleriyle destekler. Anne, Bayrıl’ın şiirlerinde çoğu zaman gelenekle ilişkili biçimde yer alır.
Bayrıl’ın şiirlerinde görülen “Şark” imgesi en yoğun şekilde ‘Arzuda Tenhâ’ şiirlerinde görülür. “Şark’ta hakikat aynasız anlaşılmaz!” (Eksik Tay – Arzuda Tenhâ) dizesinde “Şark”ı temelden yansıtan bir söylem geliştirir. Doğu, kaybolan değerlerin ve modern dünyada yerini bulamayan estetik anlayışın simgesi haline gelir. Modern zaman içerisinde yaşayan insan gelenekle bir hesaplaşma içerisindedir. Bu hesaplaşmadaki araç da “ayna”dır. Şair, şiirine toplumsal bir anlam yükleyerek gerçeklik olgusunu “ayna” üzerinden vermeye çalışır. Ayna, hesaplaşma/yüzleşme sürecinde bir araç olarak insana aradığı ya da görmek istediği gerçeğe ulaşmada yardımcı olur. Ayna sembolü üzerinden pek çok yorumlamalar mümkün olsa da insanın hakikat arayışındaki sonsuz hesaplaşmanın aracıdır.
“Arzu tenden ücrâ. Biliriz de/ itiraf edemeyiz nedense, Şark/ hepimizde tenha bir anne.” (Aynadaki Yara – Arzuda Tenhâ)
“Aynadaki Yara” şiirinde, “Şark”, “tenha bir anne” ile özdeşleştirilir. “Anne” ile “Doğu” arasındaki ilişki, itiraf edilemeyen bir gerçek olarak görülür. “Muamma” şiirinde de benzerlik ilişkisi anneden çıkar ve anlam şaire yüklenir:
“Kuraldır. Kâğıda düşen kâğıtta kalır./ Mâlum, Şark’ta şairler hep tenhâdır.” (Muamma – Arzuda Tenhâ)
“Lîsanı kateden taş. Değer sonunda/ alna… Sabır!.. Kabarır ruh. Kanar/ düş:en/ câm – Nedense ten, Şark’ta/ hep akşamlıdır!” (Serencâm – Arzuda Tenhâ)
“Serencâm” şiirinde “Şark” imgesinin yanında “taş”, “sabır” ve “ruh” gibi Doğu mistisizmi açısından çağrışım değeri zengin sözcükler kullanılır. “Akşam” bir zaman ifadesi olarak geleneksel şiirde hüznü, ölümü temsil etse de bu şiirde Doğu’ya yüklenen bir anlamda karşımıza çıkar.
“Ne istersin benden/ Şark’ı kaybettikçe yükselen şarkı?/ Uykulu meleklerle gelen.” (Hüsnüyusuf – Arzuda Tenhâ)
“Hüsnüyusuf” şiirinde “Şark” bir kaybediliş içerisinde verilirken “melek” imgesi şiire dâhil olur.
“Kederli bir sanat bizimki… Şarkın/ o muazzam mücevheri. İstiarelerden/ kuleler kurar. Surlar. İç içe dehlizler./ Mürekkebi eprimiş hayal perdeleri. // Ki içlenmektir bu coğrafyada, hep/ imizin en büyük hüneri.” (Suret Bilgisi – Elmas Sıkıntı)
‘Elmas Sıkıntı’ içerisinde yer alan “Suret Bilgisi” şiiri, şairin şiir anlayışını açıklayan bir şiir niteliğindedir. “Şiir”, “Şark’ın muazzam” mücevheri olarak tanımlanırken “kederli bir sanat” olarak adlandırılır.
Bayrıl, 2024 yılında yayınlanan ‘Köksaplar’ şiir kitabında yer alan “The Tyger” şiirinde “Şark” imgesini Doğu geleneğini temsil eden mekânsal özelliğiyle karşımıza çıkarırken W. B. Yeats’ın “Sirk Hayvanlarının Kaçışması” şiirine de göndermede bulunur:
“Ol nice rum şuârası ki Şark’ta,/ kaftanları mutantan, sözleri baştan/ ayağa ihtişâm. Seyretmiştir kahkahayla,/ ‘sirk hayvanlarının kaçışması’nı/ şu dünya denen çadırdan.” (The Tyger – Köksaplar)
* * * * *
Vural Bahadır Bayrıl, 1980 sonrası gelişen Türk şiirinde önemli yer edinmiş şairlerden biridir. Bayrıl şiiri, geleneksel kaynaklardan beslenmesinin yanında Batılı kaynaklardan da beslenmesi açısından önem taşır. Poetikasının oluşumunda ve gelişiminde “Şark” imgesi ve o imgenin bağlı olduğu köklü gelenek Bayrıl şiirinde kendisini gösterir. Şairin, geleneğin mirası üzerine kurduğu şiir evreni Şark’a bakışını şekillendirir. Bayrıl şiirinde “Şark”, bir imge olarak “özne, mistisizm, geleneğin temsili, kaybolan değerler ve modern zamanda hesaplaşma” anlamlarında karşımıza çıkar. Bayrıl, geleneğin şiirine yarattığı imkânları dönüştürerek modern unsurlarla katmansal şiir oluşturur.
KAYNAKÇA:
– Asiltürk, Bâki, ‘Türk Şiirinde 1980 Kuşağı’, YKY, İstanbul 2021.
– Asiltürk, Bâki, “1980 Kuşağı ve ‘Yenibütüncü Şiir’ Bildirisi”, Türk Edebiyatı Tarihi 4, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, İzmir 2019.
– Bayrıl, V. B., ‘Şer Cisimler’, Can Yayınları, İstanbul 2000.
– Bayrıl, V. B., ‘Arzuda Tenhâ’, Mühür Kitaplığı.
– Bayrıl, V. B., ‘Elmas Sıkıntı’, Mühür Kitaplığı, İstanbul 2016.
– Bayrıl, V. B., ‘Köksaplar’, Mühür Kitaplığı, İstanbul 2024.
– Kahraman, Hasan Bülent, ‘Türk Şiiri Modernizm Şiir’, Kapı Yayınları, İstanbul 2015.
– Karahan, Hilal (der), “İyi Şiir, Yayınlandıktan Sonra Şairini Gereksinmeyen Şiirdir” (söy. Mehmet Öztek), Öteki Poetika -Bayrıl Şiiri Üzerine Yazılar-, Mühür Kitaplığı, İstanbul 2012.
– Koşar, Emel, “1980’den Günümüze Türk Şiiri”, Paradigma Akademi, Çanakkale 2023.
– https://sozluk.gov.tr/
– https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vural-bahadir-bayril
